Κατελάνος, Φράγκος

(16ος αι.). Ζωγράφος. Καταγόταν από τη Θήβα. Θεωρείται o σημαντικότερος ζωγράφος μετά τον προγενέστερό του, Θεοφάνη. Με την υπογραφή του είναι γνωστή μόνο μία τοιχογραφική διακόσμηση, στο παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου, στη μονή της Λαύρας στον Άθω (1560). Το προσωπικό του ύφος και η συχνά ιδιόρρυθμη εικονογραφική του αντίληψη επέτρεψαν να του αποδοθούν με βεβαιότητα και άλλες τοιχογραφίες, όπως του καθολικού της μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων (1548) και άλλες στο Νησί των Ιωαννίνων· δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στον αξιόλογο αυτό καλλιτέχνη ανήκουν περισσότερες διακοσμήσεις εκκλησιών τόσο πριν από το 1548 όσο και μετά το 1560. Ο Κ. δεν πρέπει να συγχέεται με τον Φράγκο Κονταρή, πιθανώς μαθητή του, ο οποίος ζωγράφισε μαζί με τον αδελφό, του Γεώργιο (σακελλάριο Θηβών), τον νάρθηκα του καθολικού της μονής Βαρλαάμ (1566) καθώς και άλλες εκκλησίες στην Ήπειρο. Ο Κ. ξεχώρισε από τους περισσότερους τοιχογράφους της εποχής του καθώς, προερχόμενος από την ελλαδική καλλιτεχνική παράδοση, δεν ακολούθησε την κυρίαρχη τότε Κρητική σχολή, στην οποία χρεώνονται οι σημαντικότερες τοιχογραφικές διακοσμήσεις στα πιο αξιόλογα μοναστήρια του Αγίου Όρους, των Μετεώρων κ.α. Από την τοπική παράδοση –η οποία ονομάστηκε συμβατικά μακεδονική– έμαθε και συνέχισε την τάση για πολυπρόσωπες, αφηγηματικές, γεμάτες μικροεπεισόδια συνθέσεις, οι οποίες εκφράζουν με άμεσο τρόπο μια κάπως λαϊκή αίσθηση της ζωής. Από τους Κρητικούς δανείστηκε πολλά εικονογραφικά θέματα, όπως τη Βρεφοκτονία, και από τους Ιταλούς λεπτομερειακά μοτίβα, όπως την πλεκτή φάτνη στη Γέννηση – ωστόσο το ιταλικό μοτίβο της γονατιστής Παναγίας θεωρείται ότι προέρχεται από τους Κρητικούς. H ισχυρή καλλιτεχνική του προσωπικότητα αφομοίωσε όλα τα παραδοσιακά δάνεια (στοιχεία) σε συνθέσεις συνήθως καλά οργανωμένες αλλά έντονα ταραγμένες, με μια φυγόκεντρη τάση, ενώ η χρωματική του κλίμακα ήταν αρμονική με τάσεις χρωματικής ενότητας. Αν o Θεοφάνης θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει την κλασική τάση στον 16ο αι., o K. εκφράζει μια αίσθηση πρώιμου μπαρόκ. H τέχνη του Κ. είχε αξιόλογη επίδραση στη ζωγραφική των γειτονικών χωρών. Στον Φράγκο Κατελάνο αποδίδονται με βεβαιότητα οι τοιχογραφίες του καθολικού της μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων. Στην Κοίμηση της Παναγίας (στη φωτογραφία απεικονίζεται ένα τμήμα της), ο Θηβαίος ζωγράφος ακολούθησε τον καθιερωμένο τύπο, αλλά τα πρόσωπα ξεχωρίζουν με αντίρροπες κινήσεις (φωτ. Ν. Κοντού).